دندان‌سازی با استفاده از «عقل»

که در بسیاری موارد به کمک جراحان دهان و دندان، به سطل زباله مطب دندانپزشکی منتقل می‌شوند، امید به ترمیم بافت‌های از دست رفته دهان و تولید دندان کامل را پدید آورند. این کار از طریق استخراج سلولهای بنیادی (Stem Cells) از سلولهای پالپ دندان عقل صورت می‌گیرد.

استفاده از دندان عقل برای دستیابی به سلول‌های بنیادی که برای اولین بار در ایران انجام شده است، در دنیا قدمت کمی دارد و تنها آمریکا و چند کشور اروپایی بر روی چنین پروژه‌ای فعالیت می‌کنند.

دکتر علیرضا نواب اعظم مدیر گروه بخش جراحی فک و صورت دانشکده دندانپزشکی یزد در گفتگو با همشهری در این زمینه می‌گوید: اگر هنگامی که دندان شیری کودکان می‌افتد به آن توجه کنید می‌بینید که در انتهای ریشه یک بافت قرمز رنگ وجود دارد.

این بافت زنده (پالپ دندانی) حاوی 20 تا 30 سلول بنیادی است که از نظر خواص شباهت زیادی به سلول‌های بنیادی بند ناف دارد و قابل تبدیل به انواع سلول‌هایی است که در ساخت استخوان، عاج، عصب، بافت چربی و حتی عروق استفاده می‌شوند.

دکتر نواب ادامه می‌دهد: این پالپ‌های دندانی در تمام دندان‌ها وجود دارند و هرچند که در دندان‌های آسیا تعدادشان کمتر است، با توجه به اینکه هر سلول بنیادی قابلیت تبدیل به میلیون‌ها سلول را دارد، توجه به استخراج سلول‌های بنیادی از دندان در دهه اخیر مورد توجه محققان بوده است.

علت این توجه را می‌توان اینگونه توجیه کرد که سلول‌های بنیادی بدست آمده از پالپ دندان علاوه بر خواصشان نسبت به سلول‌های مغز استخوان و بند ناف به سادگی در دسترس قرار دارند.

مدیر پروژه «فعالیت‌های سلول‌های بنیادی بافت دهان مرکز ناباروری یزد» فناوری به کار رفته در استخراج سلول‌های بنیادی از دندان را اینگونه تشریح می‌کند: پس از جداسازی بافت زنده دندان، آن را در مواد آزمایشگاهی خاصی حل می‌کنیم و سلول‌های بنیادی را از آن استخراج می‌کنیم. در مرحله بعد سلول‌ها را کلون کرده آن‌ها را تکثیر می‌کنیم و سپس این توده‌های سلولی را به سلول‌های مختلف استخوان‌ساز، عصب ساز، غضروف‌ساز و غیره متمایز می‌کنیم.

عقل را دست کم نگیرید

درست است که تمام دندان‌های آدم دارای بافت زنده و منبعی از سلول‌های بنیادی هستند اما در این میان تنها دندان‌های شیری و دندان‌های عقل توجه دانشمندان را به خود جلب کرده‌اند.

دندان‌های شیری که از حدود 7 سالگی با دندان‌های دائمی جایگزین می‌شوند می‌توانند منبعی برای سلول‌های بنیادی باشند تا در صورت نیاز برای خود شخص یا افراد دیگر استفاده شوند.

اما بزرگسالانی که دیگر به دندان شیری‌شان دسترسی وجود ندارد می‌توانند بر روی دندان عقلشان حساب ویژه‌ای باز کنند. دکتر نواب در این زمینه می‌گوید: در بسیاری موارد دندان‌های عقل نهفته هستند و در 90 درصد از موارد برای این دندان‌های نهفته نمی‌توان کاری کرد و فقط باید با جراحی از دهان خارج شوند، چراکه در غیر این صورت باعث آسیب رساندن به دیگر دندان‌ها، بروز سردردهای شدید و یا تولید کیست می‌شوند. اما با استفاده از این دندان‌ها برای استخراج سلول‌های بنیادی در واقع از یک جزء زائد استفاده بهینه می‌کنیم.

دکتر نواب زمان لازم برای این پروسه را بین 6 تا 8 هفته ارزیابی می‌کند و می‌گوید: از زمان جراحی تا کلون کردن سلول‌ها و تمایز آن‌ها به سلول‌های مختلف در آزمایشگاه حدود 8 هفته زمان لازم است.

غضروف گیجگاهی برای خرگوش آزمایشگاهی

ترمیم بافت‌های از دست رفته دهان و درمان بیماری‌های ریشه، ترمیم عاج و لثه و ناهنجاری‌های فک و صورت و در نهایت تولید دندان کامل از اهدافی است که محققان مرکز یزد همگام با دانشمندان در دیگر نقاط جهان برای رسیدن به آن تلاش می‌کنند: آمریکا را می‌توان پیشگام این مطالعات دانست.

ضمن اینکه ژاپنی‌ها و چند کشور اروپایی چون آلمان و فرانسه هم در این زمینه فعال هستند، اما در هیچ یک از این تحقیقات هنوز دندان کامل تولید نشده است و مشکل اساسی هم تولید دندانی با شکل کامل و مناسب هر فرد است.

دکتر نواب در توضیح این مطلب می‌افزاید: برای اینکه بتوانیم دندان کامل را تولید کنیم باید به ماده‌ای برسیم که قابل جذب در بافت استخوانی باشد. به این صورت می‌توان این ماده را به شکل دندان مورد نظر قالب گیری کرد و سلول‌های بنیادی را روی آن رشد داد تا با ایجاد دندان ماده استفاده شده در قالب‌گیری در بافت دندانی جذب شود.

اما این طور که از صحبت‌های دکتر نواب پیداست، تولید غضروف گیجگاهی از سلول‌های بنیادی بدست آمده از دندان عقل اولین بخش از پروژه‌ای است که در یزد در حال اجراست: ما عملیات استخراج را انجام داده ایم و با استفاده از کیت‌های آزمایشگاهی ثابت شده است که سلول‌های بدست آمده، سلول‌های بنیادی هستند. در حال حاضر این سلول‌ها را به سلول‌های مختلف متمایز کرده‌ایم و در اولین مرحله از سلول‌های غضروف‌ساز برای تولید غضروف گیجگاهی در خرگوش استفاده می کنیم.

استفاده از موش و گوسفند برای انجام تحقیقات آزمایشگاهی در مراحل بعدی در دستور کار پژوهشگران مرکز یزد قرار دارد.

بانک دندان در اصفهان

بد نیست بدانید که محققان پژوهشکده رویان در اصفهان هم از مدتی پیش استخراج سلول‌های بنیادی از پالپ دندانی را در دستور کار خود قرار داده اند.

البته محققان این مرکز از دندان شیری برای این منظور استفاده کرده‌اند و دومین بانک سلول‌های بنیادی دندان‌های شیری پس از آمریکا با همکاری پژوهشکده رویان در مرکز تحقیقات ترابی نژاد دندانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان تاسیس شده است.

به گفته دکتر موسوی، رییس مرکز تحقیقات دندانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، در این بانک سلول‌های بنیادی از مغز دندان‌های شیری در حال افتادن در سنین 8 تا 12 سال استخراج شده و تا زمانی که فرد دارنده این سلولها نیاز داشته باشد در بانک سلولهای بنیادی در محیطی خاص نگهداری می شود.

البته دکتر نصر رئیس پژوهشکده رویان واحد اصفهان در این زمینه به همشهری می‌گوید: از آنجایی که استقبال از این طرح زیاد بوده است و ما برای سرویس دادن به تمام متقاضیان نیاز به تجهیزات و امکانات ویژه‌ای داریم، فعلا دست نگه داشته‌ایم و هنگامی که امکانات مورد نظر تامین شود،‌سرویس دهی به متقاضیان را از سر می‌گیریم.